Στέλιος Ράμφος: Μου άρεσαν πάντα όσα με ξεπερνούσαν.

Συνέντευξη στη  Σόνια Ζαχαράτου- BHMAgazino, 24/12/2016
http://www.tovima.gr

 Ο Στέλιος Ράμφος είναι ένας άνθρωπος προσιτός, υπομονετικός, χαμηλών τόνων, μειλίχιος, ο οποίος δεν δέχεται τον τίτλο του φιλοσόφου, αποκαλώντας τον εαυτό του φιλοφιλόσοφο, φίλο της φιλοσοφίας. Εχει σπουδάσει Νομικά στην Αθήνα και Φιλοσοφία στο Παρίσι, όπου και έχει διδάξει, και η εργασία του επικεντρώνεται στην ερμηνευτική του ελληνισμού, στα πνευματικά χαρακτηριστικά που κληροδότησε το Βυζάντιο στη νεότερη Ελλάδα και στη διάπλαση του ψυχισμού μας, καθώς η Αναγέννηση δεν μας άγγιξε. Εχει ένα μεγάλο κοινό που τον ακολουθεί στις διαλέξεις του και έχει συγγράψει έναν ικανό αριθμό βιβλίων, με τελευταίο το «Πολιτική από στόμα σε στόμα» (εκδόσεις Αρμός).

Κύριε Ράμφο, πώς βρεθήκατε στο πεδίο της φιλοσοφίας; «Μου άρεσαν πάντα όσα με ξεπερνούσαν και με πήγαιναν υψηλότερα».

Ποια ήταν τα πρώτα φιλοσοφικά σας διαβάσματα; «Αν θυμάμαι καλά, το "Δύναμις και ύλη" του Λούντβιχ Μπύχνερ. Το διαβάζαμε οι νέοι, εκείνη την εποχή, για να πάρουμε θέση απέναντι στη θρησκεία. Ανήκει στα βιβλία του 19ου αι. που ήθελαν να αποδείξουν ότι δεν υπάρχει Θεός, αλλά ότι όλα προέρχονται από μία αυτόματη γέννηση. Με είχε εντυπωσιάσει, δεν με είχε, όμως, επηρεάσει».

Στο Παρίσι, εσείς και οι έλληνες φιλόσοφοι της προηγούμενης γενιάς, ο Καστοριάδης ή ο Αξελός, αποτελέσατε κάποια στιγμή μια κλειστή ομάδα; «Ποτέ, όταν όμως τους έβλεπα, συζητούσαμε».

Παρακολουθήσατε τα γεγονότα του Μάη του '68; Πώς τα βλέπετε σήμερα; «Ο Μάης ως κίνημα πολιτικό ήταν μια μεγάλη αποτυχία. Αλλωστε, έφερε την παντοδυναμία του Ντε Γκολ. Είχε, ωστόσο, ηθική σημασία, καθώς εξαιτίας του άλλαξαν στην Ευρώπη ήθη και συμπεριφορές. Ομως, παράλληλα, ανέπτυξε και μία παράμετρο προβληματική, της ελευθερίας των επιθυμιών, η οποία, με την παρέλευση του χρόνου έκλεισε τα όριά της. "Η φαντασία στην εξουσία" ως αναγνώριση του πραγματικού ή ως παράδοση σε φαντασιώσεις καθόρισαν την αρχή και το τέλος αυτής της ιστορίας».

Καλά ήταν όλα αυτά. «Καλά ήταν, αλλά όταν οι απελευθερώσεις δεν έχουν συνείδηση ορίων, φτάνουν στους απόλυτους καταναλωτισμούς, οι καταναλωτισμοί φέρνουν λαϊκισμούς, και οι λαϊκισμοί οδηγούν σε παρακμιακές καταστάσεις».

Πολλοί φιλόσοφοι της εποχής - κι εσείς μαζί - περάσατε από τον μαρξισμό και μετά αποχωρήσατε. «Ο μαρξισμός έχει ένα στοιχείο παιδικού και θρησκευτικού ενθουσιασμού, ο οποίος, στην αναμέτρηση με την πραγματικότητα, δεν αφήνει περιθώρια αναμονής. Εγώ αποχώρησα πολύ νωρίς· στα 23 μου».

Η εφημερίδα «Αυγή» είχε γράψει ότι ο πρώτος αριστερός ήταν ο Χριστός. Δέχεστε τη σύνδεση της θρησκευτικότητας με την πολιτική; «Μα, δεν μπορούμε να καταλάβουμε τη δύναμη που είχε για έναν ολόκληρο αιώνα το αριστερό κίνημα σε χώρες όπως η Ρωσία και η Ελλάδα εάν δεν λάβουμε υπ' όψιν ότι οι κοινωνίες τους έχουν πολύ έντονο θρησκευτικό υπόβαθρο. Γι' αυτό, στον χριστιανισμό βρίσκουμε τους δεξιούς, πολύ θρησκευόμενους, οι οποίοι αρέσκονται στην τάξη και στο απαράλλαχτο του λειτουργικού κόσμου, και τους αριστερούς που ακολουθούν χιλιαστικά το αποκαλυπτικό στοιχείο, δηλαδή διεκδικούν το μέλλον χωρίς το παρόν».

Αυτή η λογική μάς δεσμεύει και δεν μας αφήνει να προχωρήσουμε; «Ναι. Είμαστε λαός με ριζωμένη βαθιά στην ψυχή μας την έννοια της απόλυτης θρησκευτικής αλήθειας, η οποία δεν ζητεί καμία αλλαγή. Είμαστε πολύ συντηρητικός λαός και γι' αυτό ευνουχίζουμε την ευφυΐα μας. Πρόκειται για δομικό πολιτισμικό μειονέκτημά μας».

Οι προτεστάντες γιατί προχωρούν; «Επειδή κατέβασαν την απόλυτη αλήθεια στην πρακτική αλήθεια και έδωσαν ώθηση στην ηθική της ευθύνης».

Αν πείτε σε έναν κομμουνιστή ότι είναι ένας Ιανός και το άλλο πρόσωπο της ιδεολογίας του είναι η θρησκευτικότητα; «Δεν τίθεται, νομίζω, τέτοιο θέμα, επειδή για αυτόν δεν έχει νόημα. Μόνον κάποιος που έχει ανάγκη και μπορεί να εμβαθύνει στον εαυτό του είναι σε θέση και να το αντιληφθεί. Το χαρακτηριστικό του αριστερού είναι ότι αυτό δεν το σκέφτεται, γιατί για όλα φταίνε πάντα οι άλλοι».

Είναι, λοιπόν, διπροσωπία; «Είναι διψυχία. Στο όνομα τού "λυτρώνω τον κόσμο", μια εικόνα θρησκευτικής λυτρώσεως μεταμορφώνεται σε "χειροπιαστή" λύτρωση κοινωνική. Το μεγάλο δράμα είναι ότι ο θρησκευτικός χιλιασμός οδηγεί τον πολιτικό χιλιασμό στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως».

Θεωρείτε ότι η παρούσα κυβέρνηση είναι υβρίδιο της Αριστεράς; «Είναι γκρουπ ομαδικής ψυχοθεραπείας του 3%, που ήρθαν έτσι τα πράγματα και έγινε κυβέρνηση, οπότε τώρα χτυπάμε το κεφάλι μας στον τοίχο. Η Αριστερά δεν ενδιαφέρεται να προσεγγίσει ατομικά τον άνθρωπο, αλλά να λύσει αφηρημένα γενικά προβλήματα. Αν προσέξετε, ο αριστερός αρνείται τη συμπόνια στο όνομα της ιστορικής νομοτέλειας. Στο ψυχικό του βάθος είναι απεγνωσμένος και άπληστος. Και διαμαρτυρόμενος».

Η διαμαρτυρία δεν είναι στοιχείο του χαρακτήρα μας; «Η διαμαρτυρία στον τρόπο του αριστερού είναι μια ενεργητική μορφή του φθόνου».

Του φθόνου; Μα, οι Ελληνες έχουμε φιλότιμο. «Το φιλότιμο, όμως, μπορεί να οδηγήσει εύκολα στον φθόνο, ο οποίος ως ψυχολογικό χαρακτηριστικό συνδέεται με το αίσθημα της μειονεξίας. Ο φθόνος δεν είναι ζήλια. Ζήλια έχει ο Ευρωπαίος και γι' αυτό αναπτύσσει ανταγωνιστικότητα».

Δεν είμαστε καλοί άνθρωποι; «Ολοι καλοί είμαστε, αλλά η καλοσύνη χωρίς εξωστρέφεια δεν καλλιεργείται. Γινόμαστε κακοί, επειδή δεν ανοιγόμαστε. Πρώτα, βάζουμε το αίμα και τη συγγένεια. Ο άγνωστος δεν μας αφορά. Γι' αυτό δεν έχουμε εθελοντισμό. Μόνο στους Ολυμπιακούς Αγώνες είχαμε ή σε προσπάθειες όπως το "Ολοι μαζί μπορούμε"».

Και τόσοι εθελοντές που βοηθούν τους πρόσφυγες; «Είναι ευγενικά σκιρτήματα. Αλλά εθελοντισμό και αλληλεγγύη, όπως έχουν στις βόρειες χώρες, ούτε να τον φανταστούμε. Ποιος πήρε ένα εκατομμύριο πρόσφυγες και τους έδωσε δουλειά; Η Γερμανία!».

Κοιτάμε, δηλαδή, σε παραμορφωτικό καθρέφτη τον εαυτό μας; «Ναι, ενώ θα έπρεπε να κοιταχτούμε σε καθρέφτη πραγματικό· αλλά δεν το τολμάμε. Ολα όσα λέμε τώρα, είναι προσπάθεια διαγνώσεως, η οποία είναι η μισή θεραπεία. Η Ελλάδα έχει βαρύ ιστορικό που ξεκινά από τον 11ο αιώνα, όταν δεν μπόρεσε να παρακολουθήσει τις εξελίξεις του τότε κόσμου. Και υπέστη καθήλωση, έμεινε στην Ανατολή και προτίμησε τους Τούρκους».

Αγάπη δεν έχουμε; «Υπάρχουν δύο ειδών αγάπες. Η μία, που πρέπει να αποφεύγουμε, είναι η αγάπη με την οποία ταυτιζόμαστε με το αγαπώμενο πρόσωπο. Η ταυτιστική αγάπη μπορεί να γίνει ευνουχιστική, όπως μιας μαμάς που δεν θέλει να αποχωριστεί το παιδί της για να κυριαρχεί στην επιθυμία του· και ο ρόλος της είναι θεμελιώδης στην ελληνική κουλτούρα. Εμένα με ενδιαφέρει η αγάπη που κρατά αποστάσεις, το ζωτικό ενδιαφέρον για κάτι καλό και η λαχτάρα μας να δούμε αυτό το καλό στον άλλον. Η αγάπη δίνει σκοπό στη ζωή. Αλλιώς, καταντούμε μηδενιστές. Είδατε που στο άγαλμα του Κολοκοτρώνη έγραψαν "καμία ελπίδα"; Το παιδί που το έγραψε ήταν απεγνωσμένο και, γι' αυτό, καταστροφικό, άπληστο για τυραννία».

Αρα, να μην το κακολογούμε. «Οχι, να μπούμε στον πόνο του. Και τη σημερινή κυβέρνηση τη χαρακτηρίζει απόγνωση, που οδηγεί σε αλλόφρονα ψέματα και απληστία εξουσίας».

Θύμα συνθηκών και η κυβέρνηση; «Οι συνθήκες αυτές καθαυτές δεν διαμορφώνουν ψυχικά στερεότυπα. Η ψυχική πρόσληψη των συνθηκών έχει σημασία».

Αγαπάτε αλλήλους; Πώς το εξηγείτε; «Ανοιχτείτε! Που φτάνει στο "αγαπάτε τους εχθρούς υμών". Ο αρχικός χριστιανισμός διεκδικούσε την απελευθέρωση των συναισθημάτων. Αρα, το τελετουργικό του αίματος ή της εντοπιότητος παραχωρεί τη θέση του σε ένα ελεύθερο συναίσθημα. Πρόκειται για μια επανάσταση που κέρδισε, επειδή η αγάπη μάς ενώνει και με τον εαυτό μας. Εμείς, δυστυχώς, είμαστε μισονεϊκή κοινωνία, δηλαδή μισούμε τους νέους. Δεν τους αφήνουμε να προκόψουν, να ανοίξουν φτερά, θέλουμε να τους συμμορφώνουμε».

Κύριε Ράμφο, είστε θρησκευόμενος; Εχετε γράψει ότι «ο Θεός είναι το μυστήριο του αλλιώς». Τι σημαίνει; «Οταν λέμε "Θεός" εννοούμε - στην ιουδαιοχριστιανική, τουλάχιστον, παράδοση - τον απόλυτο δημιουργό του παντός, ασύλληπτο και παντοδύναμο - αν θέλουμε να μην τον σκεφτόμαστε σαν παππού με γένια στον ουρανό -, είναι το απολύτως διαφορετικό από την ύπαρξή μας. Αν κανείς το καταλάβει, δεν μπορεί παρά να πει: "Ο,τι ζητώ στη ζωή μου είναι να γίνω αλλιώτικος άνθρωπος". Η δύναμη που έχει η εικόνα του απολύτως διαφορετικού, η τεράστια πυκνότητα σκέψεων και βιωμάτων που μεταφέρει, συνδέεται με τη βαθύτατη ανάγκη του ανθρώπου, σταθερά και μόνιμα, ν' αλλάξει. Υπό αυτήν την έννοια, ως "αλλιώς" ο Θεός είναι απολύτως απαραίτητος στη ζωή μας και νομίζω δεν θα έβρισκα εύκολα ανθρώπους που δεν θα το συμμερίζονταν. Με όσα σας είπα, αν θέλετε να είμαι θρησκευόμενος, είμαι».

Μετείχατε, κάποια στιγμή, σε μια νεορθόδοξη κίνηση; «Δημοσιογραφικός μύθος. Ηταν, γύρω στο '80, μια κίνηση νέων ανθρώπων οι οποίοι προσπαθούσαν να σκεφτούν, με όρους ανανεωτικούς, τα παραδοσιακά θρησκευτικά δεδομένα. Μέχρις εκεί».

Ο,τι μας αφορά απασχολεί τη φιλοσοφία; «Τη φιλοσοφία την απασχολεί η τιμή του ανθρώπου και η δουλειά του φιλοσόφου είναι να την αναδείξει».

Την τιμή του ανθρώπου ήθελε να αναδείξει και ο Χριστός και σταυρώθηκε. Μπορεί και ο φιλόσοφος να σταυρωθεί; «Μα, ο πρώτος φιλόσοφος που σταυρώθηκε ήταν ο Σωκράτης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι πολλοί σημαντικοί στοχαστές τιμωρήθηκαν· λόγου χάρη, ο Σπινόζα. Οταν, στον "Μύθο του Σπηλαίου", ο Πλάτων κατεβάζει πάλι στη σπηλιά τον άνθρωπο που έχει δει το φως, είναι σαν να κατεβαίνει ο Χριστός στη Γη· φέρνει το φως, αλλά το πληρώνει με σταύρωση. Ο πρώτος που λέει ότι ο Θεός είναι το "αλλιώς" είναι ο Πλάτων, με τη φράση "το αγαθό βρίσκεται επέκεινα της ουσίας". Είναι πέρα από τα όντα. Αν με ρωτούσαν από πού πήρα την έκφραση "ο Θεός είναι το μυστήριο του αλλιώς", θα έλεγα από το έκτο βιβλίο της Πολιτείας».

Στους σύγχρονους φιλοσόφους βρίσκουμε στοιχεία της αρχαίας ελληνικής σκέψης; «Δεν υπάρχει φιλοσοφική σκέψη χωρίς την ελληνική. Οι αρχαίοι Ελληνες έβαλαν τους κανόνες της σκέψεως. Μπορεί να σκεπτόμαστε κάποτε διαφορετικά από εκείνους, αλλά παίζουμε πάντα στο δικό τους γήπεδο».

Στην προχιτλερική εποχή, υπήρξαν διανοούμενοι που, αποτραβηγμένοι από τα κοινά, δεν αντέδρασαν στα ζοφερά γεγονότα και άφησαν τον ναζισμό να εξελιχθεί; «Βεβαίως. Παράδειγμα ο Χάιντεγκερ, ο οποίος δεν εγκατέλειψε τον ναζισμό μέχρι που πέθανε, το '76. Ηταν η εκκωφαντικότερη περίπτωση, έχω γράψει βιβλίο για αυτόν, το "Υπάρχεις σαν μοίρα" (εκδόσεις Αρμός), μια ανάλυση όπου προσπαθώ να δείξω πώς η φιλοσοφία του μπορεί να είναι συνδεδεμένη και με τα αιτήματα μιας τέτοιας ιδεολογίας».

Ακροδεξιούς φιλοσόφους έχουμε σήμερα; «Πάντα θα υπάρχουν, αλλά νομίζω ότι ένας φιλόσοφος, είτε ακροδεξιός είτε ακροαριστερός, είναι ατυχής περίπτωση, διότι η σκέψη του υποτάσσεται στην πολιτική, ως προβληματική ιδεολογία της εξουσίας».

Γιατί έχουμε τόσο λίγες γυναίκες στον χώρο της φιλοσοφίας; «Επειδή η θέση τους στην κοινωνία, κατά τη διάρκεια χιλιετιών, ποτέ δεν τις βοήθησε. Αν αφήσουμε την Υπατία, η Σιμόν Βέιλ ήταν μια πολύ καλή σύγχρονος φιλόσοφος. Ομως, και στην Ακαδημία του Πλάτωνος είχαμε γυναίκες».

Υπάρχουν και συγγραφείς φίλοι της φιλοσοφίας. Θα κατατάσσατε κάποιους, όπως λ.χ. τον Ντοστογέφσκι, στους ανθρώπους που, από μιαν άλλη σκοπιά, βοήθησαν τη φιλοσοφική σκέψη; «Κι εγώ δεν θεωρώ τον εαυτό μου φιλόσοφο, φιλοφιλόσοφος είμαι. Γιατί αν εγώ είμαι φιλόσοφος, τότε τι ήταν ο Πλάτων; Ο Ντοστογέφσκι έχει βοηθήσει πολύ - ο Νίτσε τον αποκαλούσε "δάσκαλό του" - επειδή έκανε τη βαθιά ανατομία της σύγχρονης ψυχής. Ανακάλυψε ότι η σκέψη δεν είναι τίποτε χωρίς τα αισθήματα που προκαλεί. Και τα αισθήματα που προκαλούνται από τη σκέψη ο άνθρωπος δεν τα ελέγχει ποτέ. Ολα τα μυθιστορήματα του Ντοστογέφσκι είναι διάλογοι ψυχών που βουτάνε μέσα τους και είτε βγαίνουν στο φως είτε χάνονται».

Ο Φρόιντ, ο Γιουνγκ και άλλοι ψυχαναλυτές έχουν και αυτοί βοηθήσει στη φιλοσοφική ζύμωση; «Βεβαίως, αλλά οι δύο που προαναφέρατε δεν αποτελούν μια συνέχεια, αλλά μια ρήξη. Ο Φρόιντ κατεβαίνει στην ψυχή του ατόμου χωρίς να παραβλέπει το περιβάλλον και θεωρεί το όνειρο βασιλική οδό για να πάμε στο ασυνείδητο. Ο Γιουνγκ ψάχνει τις εικόνες των ονείρων που παραπέμπουν κληρονομικά στα μεγάλα συλλογικά μυθικά σχήματα».  

O γερμανός φιλόσοφος Γκερντ Αχενμπαχ μιλά για μια εφαρμοσμένη φιλοσοφία για να βοηθηθούν οι άνθρωποι. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί; «Η φιλοσοφία βοηθά τον άνθρωπο, αν θέλει να βοηθηθεί. Μια πρακτική φιλοσοφία προϋποθέτει ένα ακροατήριο λογικών ανθρώπων, οι οποίοι προκρίνουν ορισμένες συμπεριφορές για να βελτιώσουν τη ζωή τους. Για εμένα δεν έχει ενδιαφέρον οτιδήποτε παραβλέπει την εσωτερική διάθεση του ανθρώπου».

Τα συναισθήματα, δηλαδή; «Μα, το στοίχημα στη σφαίρα της φιλοσοφίας δεν περιλαμβάνει μόνο τη συνείδηση, αλλά και τα συναισθήματα που την ενεργοποιούν. Η συνείδηση είναι συνυφασμένη με τη φιλοσοφία, όμως δεν είναι η συνείδηση από μόνη της που θα αλλάξει τον άνθρωπο, αλλά το σοκ, η πτώση από τα σύννεφα που θα τον ενεργοποιήσει συναισθηματικά και θα τον κάνει ν' αλλάξει. Γι' αυτόν τον λόγο έχουν μόνιμη αξία οι κλασικοί. Επειδή το ήξεραν. Οταν ο Πλάτων έφθανε την ανάπτυξη του λόγου του σε ένα υψηλό σημείο, τότε έλεγε ένα παραμύθι, όπως ο "Μύθος του Σπηλαίου"».

Τι λέει αυτό το παραμύθι; «Είναι το πιο σημαντικό κείμενο στην ιστορία της φιλοσοφίας, επειδή για πρώτη φορά συνδυάζεται η ψυχοπαθολογία με τα προβλήματα της σκέψεως, και δείχνει πώς οι άνθρωποι μπορεί να μπερδεύουν τις σκιές με την πραγματικότητα και πώς η σκέψη μπορεί να οδηγήσει έτσι σε παράνοια. Στο παραμύθι, δεσμώτες ζουν στη σπηλιά και νομίζουν ότι οι σκιές που βλέπουν στον τοίχο της είναι η πραγματικότητα. Οταν ο δεσμοφύλακας με το ζόρι βγάζει έξω έναν από αυτούς, εκείνος βλέπει την αλήθεια· ότι οι σκιές αντιστοιχούν σε ανθρώπους ή πράγματα. Αισθάνεται, όμως, ότι πρέπει να γυρίσει και να πει στους συντρόφους του την αλήθεια, και το κάνει αν και ξέρει ότι θα τον ξεσκίσουν. Αλλά αλήθεια χωρίς ευθύνη δεν υπάρχει, λέει ο Πλάτων. Είναι το κατεξοχήν στοιχείο που οφείλουμε να μοιραζόμαστε. Η πορεία προς την αλήθεια έχει μεγάλες δυσκολίες και πολύ μεγάλους κινδύνους».

Τι είναι η αλήθεια; «Είναι η αναζήτηση, ας πούμε, μιας βεβαιότητος. Να μπορείς να έρθεις σε επαφή με αυτό που φανερώνεται, με το μη λανθάνον. Η λέξη ετυμολογείται από το στερητικό άλφα και το λανθάνειν. Η αλήθεια υπάρχει για να ανακαλύπτουμε την πραγματικότητα και τον εαυτό μας, αλλά η αλήθεια υπάρχει κάποτε και για να κρύβουμε την πραγματικότητα».

Ποια αλήθεια κρύβει την πραγματικότητα; «Αυτή που έχει τη διάσταση μιας απόλυτης βεβαιότητος, υπερχρονικής και αναμφισβήτητης. Είναι η αγκυλωμένη αλήθεια, η αλήθεια των φανατικών. Ολη η παρανοϊκή κατάσταση που ζούμε σήμερα, η οποία έχει χαρακτήρα θρησκευτικού φανατισμού ή λαϊκισμού, είναι η αλήθεια που κρύβει την πραγματικότητα και μας εφησυχάζει. Κάτι που μπορεί να γεννήσει τη βίαιη συνθήκη της καταστροφής».

Θα μπορούσε να είναι και επιβεβαιωτικό το «άλφα» στην αλήθεια. «Εχει σημασία αυτό που λέτε, γιατί εκεί βασίζεται μια άλλη διάστασή της. Εκείνη που δίνει στο λανθάνειν ένα άλφα αθροιστικό. Λόγου χάρη, ο α-δελφός, δηλαδή ο ομομήτριος. Σε αυτή την περίπτωση, θα σήμαινε αυτό που κρύβεται στο κρύψιμο, δηλαδή η συσκότιση, η λήθη».

Ο Πλάτων έλεγε να κυβερνούν οι φιλόσοφοι. «Για να κυβερνήσει ο φιλόσοφος πρέπει να αγιάσει η κοινωνία. Διαφορετικά, θα τον κομματιάσουν. Ας παραμείνουμε, λοιπόν, στο πλατωνικό όραμα».

Σας έχουν ποτέ προτείνει να ενταχθείτε σε κάποιο πολιτικό σχήμα; «Ναι, κάποιες φορές, αλλά έχω αρνηθεί, διότι ο πολιτικός οφείλει να κάνει διαχείριση της αληθείας, ενώ εγώ πρέπει να τη λέω - όποια νομίζω - ολόκληρη. Οχι ότι δεν κάνει καλά ο πολιτικός που τη διαχειρίζεται - αλλιώς δεν μπορεί να γίνει -, αλλά δεν μπορώ εγώ να ακολουθήσω αυτόν τον δρόμο».

Πώς μπορεί να προκόψει το κράτος; «Πρέπει, πριν από όλα, στο κράτος να ακουμπήσουμε τα συναισθήματα που ακουμπάμε στην οικογένειά μας ή στην εντοπιότητά μας. Το κράτος προκόβει όταν συναισθηματικά το στηρίζουμε. Εμείς, συναισθηματικά, ακόμη το εκμεταλλευόμαστε με τα ρουσφέτια που ζητάμε».

Ποιο είναι το πρώτιστο για μια ευνομούμενη κοινωνία; «Η κεφαλή της κοινωνίας είναι ο σεβασμός της ελευθερίας του ανθρώπου. Και η αρετή της ελευθερίας είναι η δικαιοσύνη. Αν βάλουμε, όμως, το δίκαιο πάνω από την ελευθερία, έρχεται η καταστροφή. Διότι ενώ η ελευθερία αυτοθεμελιώνεται, τη δικαιοσύνη την καθορίζουν τα καθεστώτα. Ο Χίτλερ είχε τη δική του δικαιοσύνη, και ο Στάλιν τη δική του με τα γκουλάγκ. Η ψυχική υποστήριξη που τους επέτρεψε να γίνουν εγκληματίες ήταν ότι είχαν το δίκιο, κατά την άποψή τους, με το μέρος τους».

Τα ΜΜΕ βοηθούν στη βελτίωσή μας; «Οχι όταν συντονίζονται με το κοινό αίσθημα του καλύτερου αντί να το διαπλάθουν προς το ανώτερο. Μία σωστή λειτουργία του ΕΣΡ θα μπορούσε να το απαιτήσει. Να σταθεί και στη γλώσσα, γιατί το ζητεί ο σεβασμός του εαυτού μας. Μιλώ άσχημα σημαίνει ότι δεν σέβομαι τον εαυτό μου, το συναίσθημά μου».

Εσείς γράφετε και σε πολυτονικό, κρατάτε τα τριτόκλιτα... «Και βάζω δασεία στο "ρο". Θέλω να αφήσω ανοικτή τη δυνατότητα για εκείνον που ενδιαφέρεται για τη γλώσσα, να αναμετρηθεί μαζί της. Σκοπός δεν είναι να απολιθώνεται η γλώσσα, αλλά το μέλλον να φέρει μαζί του όλο το παρελθόν».

Για τον Τραμπ τι γνώμη έχετε; «Είναι πολύ νωρίς να μιλήσει κανείς. Αναγνωρίζω στο πρόσωπό του έναν άνθρωπο με δύναμη, αλλά έχει έντονη ροπή στο χαμηλό και δεν ξέρουμε πού μπορεί να οδηγήσει αυτό, όταν συνδυάζεται με τη δύναμη του Προέδρου των ΗΠΑ».

Σας έχει κάνει ευτυχισμένο η σχέση σας με τη φιλοσοφία; «Ευτυχία είναι να έχεις καλή σχέση με τον εαυτό σου. Είμαι καλά με τον εαυτό μου και ταυτοχρόνως τίποτα δεν με εμποδίζει να θέλω το "αλλιώς"».

Δηλαδή, το «είμαι καλά» δεν αρκεί; «Δεν λέμε ποτέ "αρκεί" όταν είμαστε καλά με τον εαυτό μας».

Είστε και αισιόδοξος; «Είμαι, αλλά δεν εννοώ ως αισιοδοξία την ιδέα πως όλα θα πάνε εν τέλει καλά. Εννοώ ως αισιοδοξία την ενεργό πίστη στην ηθική δύναμη του πνεύματος. Πρόκειται για βαθύ εσωτερικό μας αίτημα και όχι για ψυχολογικό δεδομένο».